Кукмара итекләре, Кукмара савыт-сабасы, Кукмара тегү фабрикасы… Әлеге исемлекне уңган терлекчеләр, игенчеләр белән дәвам итәргә була. Шуңа да даны еракларга таралган бу районның республика буенча социаль-икътисади күрсәткечләр рейтингында кырыгынчы урында булуы гаҗәпләндерә. Район башлыгы Сергей ДИМИТРИЕВ белән очрашкач та, сүзне нәкъ әлеге сораудан башладык.
– Каян килеп Кукмара 40 нчы урында була ала, дигән сорауны еш ишетергә туры килә. Барысы да бик гади: безнең районда нефть чыгарылмый, халык саны күп. Авыл хуҗалыгы, бигрәк тә терлекчелек – иң күп эшче куллар сорый торган тармак. Ә җитештерелгән продуктны кеше санына бүлгәннән соң күрсәткеч түбән чыга. Гомумән алганда исә район үсештә. Соңгы дүрт елда сөт җитештерү ике тапкыр артты, районда җитештерелгән эчке тулай продукт 7,6 миллиардтан 12 миллиардка күтәрелде. 2015 елда мөгезле эре терлекнең саны 23 мең баш булса, бүген – 32 мең баш. Аларның санын 40 мең башка җиткерү планы куелды. Шәхси хуҗалыкларда 16 мең терлек бар, тиздән 20 мең башка җитәр дип фаразлыйбыз. Бүген Кукмара районы – Россия буенча иң күп сөт җитештерә торган төбәк. Безнең район Самара өлкәсе хәтле сөт сава. Терлекләргә сыйфатлы азык ашатуга, яңа төр технологияләр куллануга зур игътибар бирәбез. Былтыр савым сыерларга азык әзерли торган үзәкләр эшли башлады, бу безгә бер сыердан сөтне 3 литрга кадәр арттырырга мөмкинлек бирә. Узган ел ул җиһаз “Вахит” хуҗалыгында куелган иде, хәзер менә “Восток” хуҗалыгы әзерләнә. Әлеге үзәктә эш процессында кеше факторы – минимум, механизатор кнопкаларга гына басып тора. Никадәр печән, фураж, кукуруз оны кирәклеген компьютер үзе билгели, аларның барысын кушып болгата да 50 кг капчыкларга вакуум белән тутыра. Шул килеш ризык 2 елга хәтле сакланырга мөмкин. Бер сүз белән әйткәндә, аны зур миксер дип тә әйтергә була. Шундый үзәк шәхси хуҗалыклар өчен дә төзеләчәк. Пилот проект буларак, без аны берничә шәхси хуҗалыкта кулланып карадык инде, сөт бер сыерга 9 литрга артты. Уртача 5 кенә литр арта дип исәпләсәк тә, рентабельлек 40-45 процентка үсәчәк. Әлеге азыкны сатып алып ашатсаң да, отышта каласың. Авылларга баргач, тәҗрибәдә катнашкан хуҗалыкларда үзем булдым. Безгә бер эш калмый икән, тиресне кая куярга дип кенә кайгыртасы, диләр. Күз алдына китерегез: капчыкка тутырылган әзер ризыкны сыер алдына саласың да, эшең бетте. Тиздән Кукмара районының өч баштан артык сыер тотучы һәр хуҗалыгы капчыкларга тутырылган әзер ризык куллана алачак. Киләчәктә ит өчен үгезләр үстерүчеләргә дә мондый мөмкинлек тудырылыр дип өметләнәбез.
– Шәхси хуҗалыкларга мондый ысул белән ярдәм итү теләге ничек туды?
– Авылларга барган саен бөтен социаль объектларны йөреп чыгам, халык белән аралашам, киңәшләшәм. Быел үзара салым акчасына нинди эш башкарылачак, федераль проектларның кайсыларында катнашырга мөмкин – барысы да халык белән хәл ителә. Сөйләшкәндә, төп сорауларның берсе терлек тотуга бәйле була, әлбәттә. Бөтен кешедә бер җавап: ризык табу авыр, кыйммәт. Печәнен, фуражын кайгыртырга, аның өчен акча табарга кирәк. Кыскасы, халыкта сыер тоту файдасыз дигән фикер туа. Өч ел элек терлек азыгы белән тәэмин итүне җайга салдык. Райондагы авыл хуҗалыгы көллиятенә 300 гектар җир бирелде. Президент һәм район ярдәме белән техника алырга булыштык, беренче елда печән орлыгын бушлай бирдек. Менә өченче ел инде алар печән әзерләп, өчтән артык сыер тоткан һәр хуҗалыкка түкләнгән печәнне 500 сумнан капка төпләренә китереп бирәләр. Беренче елны – 800, икенче елны – 1200, быел исә 2000 түккә җиткерделәр. Бер ел элек фураж белән тәэмин итү дә хәл ителде. Биш төрле компоненттан торган, хәтта борчак кушылган фуражны сыер тотучыларга 7 сумнан җибәрәбез. Гадәттә шәхси хуҗалыклар фуражны фермерлардан алалар, ләкин ул әллә ни сыйфатлы булмый. Фермерларның киптерү мөмкинлекләре дә юк, дымлы бөртек тиз бозыла. Сыйфатсыз ризык ашый икән, сыерда төрле авырулар барлыкка килә. Ул капланмый һәм кеше сыерын бетерергә мәҗбүр була. Азык җитештерә тоган үзәк булдырып, монокорм әзерләү – шәхси хуҗалыклар өчен оештырылган өченче проект. Бу терлек санын арттырырга бик зур этәргеч булачак. Сыерны бетерүгә юл куймаска иде, аны асрамый башласалар, кабат алмаячаклар.
– Фермерлар авыл хуҗалыгы үсешендә нинди урын алып тора?
– Бүген безнең районда инвесторлар юк. Чәчүлек җирләре – зур хуҗалыклар һәм фермерлар кулында. Быел игенчелек буенча беренче өчлеккә керергә дигән план куйдык. Максатыбыз – районның бөтен булган җиреннән мөмкин хәтле зур табыш алу. Җир мәйданы чикле, булганының кадерен белергә кирәк. Шәхси хуҗалык, фермер, пай җирләрен алганда, терлек үстерүне күз алдында тоткан, малына җитәрлек печәнне, фуражны үзем үстерәм дип уйлаган. Моның өчен кайдан тапкан, шуннан иске техника җыйган. Фермерның егәрле техника алып җирне эшкәртергә дә, силос, сенаж салырга да мөмкинлеге юк. Бәләкәй техника белән җирне эшкәртүнең үзкыйммәте дә югары була. Шуңа күрә ул базарда көндәш тә була алмый. Азык үзәкләре төзеп, халыкны терлекләргә азык әзерләү мәшәкатеннән азат итәсебез килә. Әзерне сатып алу уңайлы һәм отышлы. Нәрсәгә дип, бер кеше бөтен эшне дә башкарырга тиеш соң әле? Европа илләрендә берәү печән үстерә, икенчесе бөртек әзерли, өченчесе терлек симертә, кемдер сөт җитештерә, чөнки шулай эшләү чыгымнарны аклый. Авыл кешесе үзенең хезмәтен бөтенләй исәпләми инде, чыгымнарны һәм табышларны да санарга күнекмәгән әле без. Мәсәлән, нигә арпа үстерергә? Үстер син анда яшелчә. Арпага караганда ун тапкыр зур табыш алып булачак. Узган ел без яшелчәчелек буенча кооператив оештырып, 197 гектар җирне шунда теркәдек. Анда федераль программа белән 8 мең куб су керттек. Су сибү системасы көйләнгән, электр энергиясе белән тәэмин ителгән. Республиканың иң яхшы агрономын алып кайттык, ул анда куратор булып эшли. Яшелчәне үстерә белгән кешенең булуы бик кирәк. Әлеге кооперативка, кем тели, шул кереп, яшелчәчелек белән шөгыльләнә ала. Орлык утырту өчен чәчкечләргә хәтле бар. Моннан тыш безнең “Кукморлогистик” һәм “КукморРайпо” кооперативлары бар. Фермер килешү төзеп куя да үзе үстергән яшелчәне “Кукморлогистик”ка тапшыра. Биредә яшелчәне юалар, чистарталар, кирәк икән, әрчиләр дә, вакуум капчыкларга тутырып, зур кибет челтәрләренә җибәрәләр. Килешүләр төзелгән, атна саен районнан 160 тонна яшелчә китә. Әгәр дә бәрәңгесе кырылган, кишере яньчелгән икән, андыйларны Кукмара райпосына тапшыралар. Анда аларны эшкәртеп, яшелчәдән ясала торган ризыклар әзерләп, банкаларга тутырып, кибетләргә озаталар.
– Халык яңалыкларны ничек кабул итә?
– Сүз дә юк, шикләнеп карау, ышанасы килмәү бар. Бүген яшелчәчелеккә бирелгән 197 гектарның 150сендә инде эшлиләр. Халыкта ышаныч туды, әлеге системаның эшләгәнен күрделәр, тартыла башладылар. Әлбәттә, яшелчәчелек – яңа тармак, күпмедер куркытадыр. Әйтик, фермер арпа үстереп өйрәнгән, күпмедер уңышы барыбер булачак. Ә безнең халыкны санарга өйрәтәсебез килә. Чәчүлек җирләре 3000 гектардан да ким булганда, берничә юнәлештә эшләү отышлы түгел. Кооперация формасында эшләү уңайлырак, бу очракта ялгышлар азрак була.
– Кукмара районы авылларының ныклыгы, төзеклеге белән аерылып тора. Авыллар үссен өчен иң төп кагыйдә нинди?
– Кайда эш яхшы оештырылган, кайда хезмәт хакы югары, кайда пай өлешенә тиешлесен бирәләр – шул җирлекләр үсә. Безнең районда авыл җирлеге, авыл хуҗалыгы предприятиесе һәм кече бизнес бергә эшләргә, үсәргә тиеш дигән бурыч куелды. Башкача була алмый. Бөтен социаль объектлар төзелгән булып та (әлбәттә, алары да кирәк), бизнес булмый, авыл хуҗалыгы үсми, хезмәт хакы түләнми икән, авылның киләчәге юк. Бөтен кешегә дә ашарга, киенергә, туенырга кирәк. Безнең районда да үсеш туктаган җирлекләр бар иде. Әйтик, Ныртыда кайчандыр 8000 кеше яшәгән, бүген анда 700 кеше яши. Заманында мәктәбендә генә 600 бала укыган! Авыл бетә бит дип, шуннан чыгып киткән кешеләр белән җыелып сөйләштек, эш кузгалды. Танылган Мадъяровлар белән сөйләшеп, аларны иске фермаларны алырга күндердек. Анда күркә үстерәләр. Максатыбыз – Кукмарада гына түгел, авылда да халыкны эшле итү, авылларны саклау. Безнең план буенча, районда киләчәктә чеби һәм күркә кластеры үсәчәк. Кем кошчылык белән шөгыльләнергә тели, шуларга иске фермаларны бирәбез.
– Планнарыгыз бик матур. Проблемаларыгыз бөтенләй юк кебек.
– Бар инде ул, нишләп булмасын?! Тик аларны проблема дип әйтү дөрес булмас, бу – күңелле мәшәкатьләр. Кукмара көннән-көн үсә, яңа йортлар, яңа урамнар барлыкка килә. Аларны утлы, сулы, юллы, газлы итүне җайларга кирәк. Яңа балалар бакчасы һәм яңа мәктәп кирәк. Бу мәсьәләләрне дә республика җитәкчелеге белән берлектә хәл итәрбез дип уйлыйм.
Зөлфия Хәлиуллина
(“Ватаным Татарстан”, /№ 90, 25.06.2019/)
Телеграмда безнең каналга кушылыгыз: https://t.me/vatantat