«Бу чишмәләрдән Сөембикә дә су эчкән». Мамадышта “Кирмән җые­н­ы” узды

Мамадыш районында милләтебезнең тарихын барлауга, гореф-гадәтлә­ребезне яңартуга багышланган олуг вакыйга – “Кирмән җыены” узды. Район хакимияте һәм районның “Ак калфак” хатын-кызлар иҗтимагый оешмасы оештырган бу җыенга Казаннан, Чаллыдан, шулай ук башка шәһәр, районнардан бик күп кунаклар кайткан иде.

Тарихтан билгеле булганча, Кирмәнчек шәһәре урыс елъязмаларында беренче мәр­тәбә 1397, 1399 елларда ук урыс уш­куй­ник­ларының Кирмәнчек шә­һәрен яндырып, тар-мар итү­ләре уңаен­нан искә алына. Профессор Фаяз Хуҗин әйтүенчә, димәк, Кир­мән­чек бай шәһәр булган. Юкса Бөек Новгородтан ук би­регә килеп йөрмәсләр иде.

– Кирмәнчек шәһәре, ул урнашкан биек тау астыннан агып чыккан бик күп төрле минераль матдәләргә бай җи­де чишмә, янәшәдәге Ханнар зираты – чынлап та, бик тә изге урыннар бит бу. Ә Кир­мән­чек шәһәренә килгәндә, 1992–1993 елларда биредә казу эшләре алып барганда шактый табылдыкларга юлык­сак та, без Алтын Урда чорына караган әйбер­ләр тап­мадык диярлек, – дип сөй­ли галим. – Без­неңчә, Кирмән­чек, Грахань (хәзер бу авылда урыслар яши, ә кайчандыр анда Сафагәрәй ханның җәй көне гаиләсе белән ял итү урыны булган дип фаразлана – Л.Ф.), шулай ук Мамадыш шәһәре тирәлә­ренә (ул урыннар әле җентекләп өй­рәнүне көтә) болгарлар Х гасырда ук килеп урнашкан булырга тиеш. Ә “Омар хәзинәсе” (Омар авылы да Урта Кир­мән авылыннан ерак түгел) дип йөр­телүче урында табылган брон­за урак исә таш гасырына, ягъни без­нең эрага кадәр булган чорга ук карый. 2000 еллар башында ун ел буена Кир­мәнчек шә­һәре урынында минем шә­кертем, хәзер КФУ филиалы – Алабуга педагогия уни­верси­теты доценты, тарих фәннәре кан­дидаты Аль­берт Нигамаев җи­тәк­че­легендәге студентлар, казу эшләре алып барып, җи­ме­релгән шәһәр­чек урынына, район хакимияте яр­дәме бе­лән бергәләп, үзен­чәлекле һәйкәл куйдылар. Тау башындагы ул һәйкәл Казан – Чаллы юлыннан йө­рүчеләргә бик әйбәт кү­ренеп тора.

Төрле риваятьләргә караганда, әлеге үзәнлектә – чиш­мәләр янында җәйге резеден­цияләре Гәрәй­хан­га (Граханьга) барышлый Сөембикә-хан­бикә дә тукталып ял итә, чиш­мәләрнең сихәтле суын эчә торган булган. Риваять­нең мондые да бар: сөекле ире Сафа­гәрәй һәлак булганнан соң, Сөем­бикә, бирегә килеп, бик озак елаган, шул урында тагын бер чишмә тибеп чыккан, имеш. Халык аңа Күз яше чишмәсе (хәзер ул Күз чиш­мәсе дип йөртелә һәм күзгә бик файдалы диләр) дип исем биргән. Шул сәбәпле оештыручылар “Кирмән җые­н­ы”н ике өлешкә бүлеп, беренче өле­шен – “Сөем­бикә эзләрен­нән”, икенчесен “Асылыма кайтам” дип атаганнар.

Биредәге барча халык­ның өй­лә намазын бергәләп укуы һәм Кир­мәнчек шәһә­рен саклаганда шәһит кит­кәннәр рухына багышлап дога кылуы Җыенга килүче­ләрне аеруча берләштерде. Урта Кирмән авылы мәктә­бенең тарих укытучысы Ринат Хәйруллин (ул укучыларыбызга бу урыннар­ның тарихын яктырту буенча яхшы таныш) катнашында авыл үзешчән­нәре әзерлә­гән, XIV гасырда барган орышларны, Сөембикә-хан­бикә­безнең би­ре­дә елау кү­ре­нешләрен гәүдәлән­дергән театрлаштырылган тамаша күңелләр­не аеруча тетрәндерде. Район “Ак калфак” оешмасының га­җәеп неч­кә кү­ңелле, акыллы һәм оештыру сәләте ташып торган җи­тәк­чесе Рузалия Иб­ра­һимова кул астындагы Көек-Комазан, Мамадыш шә­һәре, Югары Сон, Көмеш күл, Дусай авылларыннан килгән аккалфаклылар, төрле урыннарда җырлы-биюле уеннар, бәй­геләр оештырдылар, бар халыкны (ига­нәчеләр ярдәме белән) шушында ук пеше­релгән пылау һәм өйләрен­нән үзләре әзер­ләп кил­гән тәм-томнар белән сыйладылар.

– Бу хикмәтле – күңел­ләр­не әллә нишләтә торган урынга без аккалфаклылар белән инде бер­ничә ел йөрибез, – дип сөенечен уртаклашты бу уңайдан Рузалия Ибраһимо­ва. – Башта ел саен килеп, чиш­мәләрне чистарттык. Уз­ган ел исә үзебезнең җыен формасында үткәрдек. Быел инде, шөкер, бу эшне оештыруга район хакимияте һәм район Туган якны өйрәнү музее да алынды.

– Без Болгар, Биләр, Җү­кәтау, Сувар шәһәрләре ту­рын­­да шактый беләбез, ул урын­нарга халык та агылып йөри. Ә безнең Кир­мәнчек шә­һәребезнең тарихы әһә­мияте ягыннан алардан ким­мени? – ди музейның фәнни хез­­мәт­кәре Гө­лән­­дәм Давыдова, шатлыгын яше­рә алмыйча. – Ә бездәге кебек Ханнар зираты тагын кайда бар? Киләчәктә аңа да игътибар артыр дип ыша­нам. Ә җиде – һәммә­сенең үз исеме һәм шул исе­мдәге авыруларга си­хәте булган Изге чишмәбез дә аерым игътибарга лаек бит. Аның янына Казан – Чаллы юлыннан йөрү­че­ләр еш туктый, тәмле һәм файдалы суын авыз итеп, үзе белән алып китә. Шуңа да мин бүген аеруча бә­хетле: күптәнге хыялыбыз тормышка ашты – меңгә якын халык катнашында уза җые­ныбыз. Алла боерса, без “Кирмән җые­ны”н ел саен уздырырга планлаштырабыз һәм алдан ук бар халыкны шунда чакырып калабыз!

Люция Фаршатова


Фикер өстәү