Бер тарихта эзлебез. Казанда Алтын Урда дәвамчыларын барладылар

Бу көннәрдә башкалабыз Казанда Алтын Урда дәүләте оешуның 750 еллыгына багышланган халыкара гыйльми конференция бара. Аның эшчән­легендә ундүрт илдән җыелган йөздән артык тикшеренүче – тарихчылар, археологлар, дин белгечләре, борынгы акчаларны өйрәнүчеләр катнаша.

Шул уңайдан “Татар-информ” мәгълүмат агентлыгында матбугат җыелышы булып узды. “Алтын Урданы өйрәнүчеләр җые­нын халык­ара күләмдә, киң колачлап, 2009 елда уздыра башладык. Ул ике елга бер тапкыр үт­кәрелә. Бу алтынчы мәртәбә җыелуыбыз. Әлеге җыен­ның төп чарасы “Алтын Урда дәү­ләт­челеге һәм татар ханлыклары: традицияләр, идеяләр, яңалык­лар, кризислар” дигән халыкара конференция булачак. 750 ел элек без урта гасыр татар халкы булып формалашканбыз. XIII–XVIII гасырларда Россия тарихында татар факторы мөһим роль уйнаган. Милләтебез тарихында да, дәүләтчелегебез тарихында да Алтын Урда зур урын биләп тора. Күпме генә өйрәнсәк тә, узмышыбызда бәхәсле урыннар, ак таплар күп әле. Шуңа күрә конференция, “түгәрәк өстәл”­ләр­дә бә­хәс­ле мәсьәләләрне ур­тага салып сөйләшергә кирәк”, – дип башлады анда сүзне төп оеш­тыручыларның берсе, Татарстан Фәннәр акаде­миясенең Мәр­җани исе­мен­дәге Тарих институтындагы Алтын Урданы һәм татар ханлык­ларын өйрәнү үзәге җитәк­чесе Илнур Миргалиев.

– Бездә Алтын Урда, Бөек Дала, Казах ханлыгы тарихы белән кызыксыну, Нурсолтан Назар­баев­ның “Бөек Даланың җиде кыры” дигән программ мәкаләсе дөнья күргәч, аеруча нык артты. Хәзер фарсы, кытай чыганакларын тагын да җен­текләбрәк өй­рәнә башладык. Га­лим­нәребез берничә мәртәбә Кытай, гарәп дәүләтләре, Төркия, Монголия, Россия архивларында булып, җиң сызганып эшкә кереште, – дип сөйләде үз чиратында Алматыдагы Көнчыгышны өйрәнү институты директоры Абсаттар Дербисали.

– Билгеле, татар халкының тарихы 750 елга гына кайтып калмый, тагын да тирәнрәк. Сез бу җирләрдә борын-борыннан яшә­гәнсез. Алтын Урданың сәүдә юллары кисеш­кән урында барлыкка килүе гаҗәп түгел. Монда татарларның борынгы бабалары гына түгел, башка халыклар да гомер иткән. Без, үз­бәкләр, беренче чиратта биредә сак­ланучы чыганаклардан үзебез­гә, Үзәк Азиягә кагылышлы мәгъ­лүмат­ларны эзлибез. Бөек Даланың мәш­һүр ханнарыннан берсе булган Үз­бәк хан милләтебезгә исем бир­гән. Аның дәвамчыларыннан берсе булган Шәйбани хан би­редә яшәүче шактый кешене без­нең тарафларга алып китеп, Үзбәк ханлыгын корган. Сер түгел, Урта диңгездән алып Тын океанга кадәр гаять зур җир­ләрне биләгән Алтын Урда импе­риясенә күп кенә даирәләрдә һа­ман тискәре караш яшәп килә. Заманында бу тарихны өйрәнү тыел­ды. Без, галимнәр, бу тис­кәре карашны юкка чыгаруга ирешергә тиеш, – диде Үзбәкстан Фәннәр акаде­миясенең Тарих институты директоры урынбасары Шөһрәт Мөхәм­мәдов.

– Бу гыйльми җыеннар нәкъ менә шул тискәре стереотипларны юкка чыгару максатын куя да инде. Чынлап та, Россия мәктәп балалары һәм студентларының берничә буыны, Алтын Урда – Россия та­рихының караңгы, кара чоры, дип укыды. Хә­зер, күп кенә яңа археологик табыл­дыклар табылуы, Мәр­җани инс­титутының яңа документлар бас­тырып чыгаруы нәти­җәсендә, Алтын Урда­ның бик кызыклы, катлаулы кү­ренеш булуы ачыклана. Византия күп кенә Көнбатыш дәүләт­лә­ренең формалашуына нык тәэ­сир итсә, Алтын Урда да, Көнчы­гыш цивилиза­ция­ләренең уңай якларын үзендә туплап, бик күп Евразия халык­ла­рының формалашуына йогынты ясаган. Анда Кытай, Монголия, төрки дала, мөселман дөньясы мәдәниятлә­ренең бик үзенчәлекле үреле­шен, кушылмасын күрәбез. Илебез тарихына, бигрәк тә Петр Беренчегә хәтле булган Россия тарихына Алтын Урда, зур татар йогынтысы булуы бәхәссез. Шушындый һәр гыйльми җыен булган саен, тарихны бер яклы гына аңлату ярамавы раслана. Мин моны үзебездә эшләнеп ята торган егерме томлык Россия тарихын язучы бер автор буларак та әйтәм. Бу басмада Алтын Урдага, татар ханлык­ларына җи­тәрлек, лаеклы урын бирелергә тиеш, дигән фикеремне мин җитәк­челеккә дә җиткердем, – дип белдерде Россия Фәннәр ака­демия­сендәге Россия тарихы инс­титу­тының Россия халыклары тарихы һәм милләтара мөнәсәбәт­ләр үзә­ге җитәкчесе Вадим Трепавлов.

Татарстанны Алтын Урданың дәвамчысы дип карарга буламы? Алтын Урданың дәвамчысы ди­гән исемне Явыз Иван да дәгъ­валый аламы? Алтын Урданың теле татар теле булганмы? Жур­налистларның әлеге сорауларына озаклап, тәф­сил­ләп җавап бирде галимнәр. Алтын Урданың соңгы ханы Олуг Мөхәммәт Казан ханлыгына нигез сала, аның беренче ханы була. Шул яктан караганда гына да Татарстан – Алтын Урданың дәвамчысы. Билгеле, бу олуг империядә төрле халыклар, әйтик, кыпчаклар яшә­гән. Кыпчаклар – татарларның да, ка­зах­ларның да бабалары. Үзбәк ханлыгын коручыларның зур бер төр­кеме – Алтын Урдадан күченеп киткән бик зур, бик ишле үзбәкләр гаскәре булуын алдарак әйттек инде. Димәк, үзбәкләр дә өлешчә үзләрен Алтын Урда дәвамчылары дип исәпли ала. Казан, Әстерхан хан­лыкларын яулап алган Явыз Иванны да өлешчә Алтын Урда дә­вамчысы дип карарга мөмкин. Тик Россиядә Византия мирасы өстен­лек ала, идеология үзгәрә, Мәхмүт Болгариның “Нәһҗел Фарадис” кебек борынгы әсәр­ләрен укысагыз, аны телебезне яхшы бел­гән хәзерге татар укучысына аңлау кыен түгел. Билгеле, борынгы татар теле белән хәзерге татар теле шактый аерыла. Әмма әдәби телне белгән­нәргә бу кыенлык тудырмый, дип аңлатты фән әһелләре.

Рәшит Минһаҗ


Фикер өстәү