Бер авылга – ике хуҗалык һәм өч кеше. Әгерҗе районының бүген-иртәгә юкка чыгу куркынычы янаган Чәчкә авылы соңгы таҗларын коя. Урман кочагына сыенган авылның табигате искиткеч, тик яшәргә генә кешесе калмаган. Авылның соңгы могиканнары – ялгыз яшәүче 84 яшьлек Әнисә әби һәм пенсия яшенә таба баручы бертуганнар – Фәридә белән Фәнис. Беткән авылның сукмагыннан без дә йөреп кайттык.
“Бездә генә түгел, 49 авылда шундый хәл”
Тарихи чыганакларга караганда, авылга нигез 1920 нче елларда салынган. Иң зур чагында да монда 130лап кеше яшәгән. Узган гасыр ахырына бу сан ун кешегә генә калган. Чәчкә дигән авылда яшәү үзе бер горурлык булгандыр. Кешеләр юк, тик чәчәкләр –һаман үз урынында. Шулай булмаса, Әнисә әби дә 7 баш умарта тота алыр идемени? Әнә бал кортлары, чәчәктән чәчәккә кунып, ничек тырышып бал җыя. Гөлчәчәкләр эчендә утырган өчен дә авылга Чәчкә дип исем кушканнар. Заманасында авыл башкалардан ким булмаган. Мәктәбе, кибете, клубы, фермасы… Менә шулар гөрләткән саланы. Кешеләр бер-берсенә кунакка йөрешкән, ашлар уздырган. 30–40 ел эчендә бар да үзгәргән. Бүген инде соңгы нигез такталарының җиргә иңеп ятуы. Күңелне сыкрата торган күренеш бу. Тик әле бу бетү – битарафка әйләнү, буыннар чылбыры өзелү дигән сүз түгел. Җәй көне әби-бабасында мәш килгән оныклар, бүген шау-гөр килеп узган балачагын юксынып, газизләре рухына дога кылырга кайта.
– Җаным, авылның бетүендә ничек кешене гаеплисең? Һәр бәндәнең – үз язмышы бит. Бу хәл бер бездә генә түгел. Әнә беркөнне радиодан 49 авыл беткән, дип сөйләделәр. Шуларны тыңлагач, нәрсә дисең? Борчуыбыз уртак икән, дип куясың. Бу бәләкәй авылның да җан бирәсенә күп калмаган: картлар үлә барды, яшьләр шәһәргә күченеп китә торды. Авыл бетү – шуның нәтиҗәсе, – ди Әнисә әби.
Бу очракта түрәләрне, авылны карамыйсыз, дип сүгеп, шәһәр тормышына кызыгучыларга да, читкә китәсез, дип үпкәләп булмый. Булганы булган инде.
– Без игътибарны зуррак авылларга бирәбез. Анда проблема да күбрәк бит. Чәчкәгә үтеп китешли кергәлим. Кешеләрнең моң-зарын ишеткән юк. Гадәттә, кечкенә авылларга автокибетләр йөри. Фельдшер – биш чакрым ераклыктагы Азевода. Юлларны чистартырга нефтьчеләр булыша. Зират коймаларын тотарга шушы авылдан чыккан Венера Гыйльметдинова булышты, – ди Әгерҗе районы башлыгы урынбасары Ришат Нурисламов.
Авылны олы юл икегә бүлә. Урамның бер башында Әнисә апа гомер кичерсә, икенчесендә апалы-энеле Гыйльметдиновлар яши. Өченче йорт – аларның туганы, райпо системасында эшләүче Венера Гыйльметдиновакы. Авыл кешеләрен шул кирәк-яраклы итә дә инде. Атнага ике мәртәбә чәчкәлеләргә азык-төлеген, хуҗалык товарларын китерә. Алдан, шалтыратып, кирәк әйберләренә заказ бирәләр. Иң якын кибет – Азевода.
Хуҗамның нигезен ничек ташлап китим?
Әнисә әби (рәсемдә) – күрше Салагыш кызы. Шахтер ире Гадбелхәй кунакка кайткан җирдә күз ата аңа. Өйләнешкәч, биш ел Кемерово өлкәсендә яшиләр. Габделхәйнең туган авылы Чәчкәгә кайтып төпләнгәч, өченче балалары туа. Бер улы күрше авылда яши, ике баласы – Ижауда. Кызы Халисә әнисе янында яшәп тә киткәли икән.
– Ирем үлгәч, өч баламда да яшәп карадым. Тик авылымны, хуҗам-ирем үз куллары белән маңгай тирен түгеп җиткергән йортның бүрәнәләренә кадәр сагындым. Монда зиратка барып, аның рухына дога кылам. Яхшы кеше иде, 50 ел буе бик матур яшәдек, – дип сөйли әбекәй. – Ташландык авылда яшәү бик күңелле түгел шул. Кибетең, күршең булмасын әле – ялгыз башың нишләргә кирәк? Тик җәннәт бакчасына тиң Чәчкәне ташлап, беркая да китәсе килми. Картлык ямьсез нәрсә дип башыма да китермәгән идем. Ярый әле балалар бар. Мин – бай әби: сигез оныкчыгым гына бар. Җәй көне, кайтып, хәлемне беләләр. Бал аертканда да ярдәмнәре тия. Алардан башка бал да булмый. Кызым бу көннәрдә кайтырга тиеш. Балалар белән гел телефоннан сөйләшеп торабыз. Замана техникасына өйрәтеп караганнар иде, тик өйрәнә алмадым. Шалтыраганда җавап бирәм, ә шалтыратырга кирәк булса, авылның икенче башына – Фәридә янына йөгерәм. Исән-сау гына булсыннар. Табибны да алар чакырта.
Сагынуга чыдап булмагач…
59 яшьлек Фәридә Йосыпованың туган авылына күченеп кайтуына 9 ел узган. Әти-әниләре күптән үлсә дә, Чаллыда яшәгән Фәридә апа туган авылына эзне суытмаган. Җәй көне бакчада яшелчә үстергән. Ә инде бөтенләйгә дип кайткач, ишегалдын гөлбакча иткән. Тавыклар янында кайнашып, бакчада мәш килеп үтә икән көннәре. Энекәше шабашкага йөргәли, тик анысы да еш булып тормый.
Баштарак йокларга куркып, таңга кадәр китап укыган чаклары да булган аның. Әнисә әбигә дә кунарга менгәләгән. Авылда яшәү теләге көчлерәк булгангамы, курку хисе юкка чыккан. Чит-ятлар килеп борчып йөрми икән. Кайчагында урманчылар күренгәли, ди. Капкаларга йозак эленмәгән. Монда яшәүчеләрнең күңелләре дә ачык. Ташландык авылда яшәүнең бернинди сәерлеге дә юк, туган нигез кадерен белгән, яшәү кыйммәтләрен белгән кешеләр – табигать балалары бу.
- ФИКЕР
- Айрат Фәррахов, Россия Дәүләт Думасы депутаты:
– Авылларның юкка чыга баруы урбанизация, ягъни халыкның саладан калага күченеп килү процессына да бәйле. Авылларны үстерү буенча комплекслы федераль программа булдыру турында күптән сөйләшәбез. Аның максаты – авыл халкының миграциясенә чик кую. Салада кала белән чагыштырганда, яшәү сыйфаты күпкә начар. Анда медицина ярдәме, юллар, инфраструктура, кайнар су белән тәэмин итү мөмкинлекләре азрак. Ә хезмәт авыррак. Бу исә авыл кешесенең сәламәтлегенә дә йогынты ясый. Эш тә, аны сайлау мөмкинлеге дә юк. Россиядә туучылар саны да кими бара. Шуңа күрә әнә шундый программа әзерләдек. Киләсе елдан гамәлгә керәчәк әлеге программа 2025 елга кадәр исәпләнгән. Аны тормышка ашыру өчен, ел саен дәүләттән 250 миллиард сум акча бүлеп бирү каралган. Барлыгы
2 триллион сумнан артыграк акча тотылачак. Моңа федераль, төбәкләр һәм шәхси инвестиция акчасы җәлеп ителәчәк. Программа юл, торак, медицина һәм эш урыннары булдыру кебек мәсьәләләрне күздә тота. Башка төбәкләр белән чагыштырганда, Татарстанда хәлләр яхшырак. Республикада Президент программалары бар, ә Россиядә аны кертергә җыеналар гына әле. - Фоат Садриев, язучы, Тукай бүләге иясе:
– Бүген татар халкын үстерү стратегиясен билгелибез. Авылны саклау аның төп өлешендә булырга тиеш. Авыл ул телне, җырны, гореф-гадәтләрне саклый. Анда әхлаксыз яшәп булмый, югыйсә күзеңә карап әйтәчәкләр. Элек бит шәһәрдәге төзелешкә, метро, шахта һәм башка эшләргә авыл кешеләрен җәлеп итәләр иде. Салада да әнә шундый хәрәкәтнең башлануын көтәм. Авылда ниндидер зур төзелешләр башлап җибәрү кирәк. Ни өчен әле ирләр, гаиләләрен калдырып, Себергә барып эшләргә тиеш? Россиядә вак шәһәрләрне эреләренә кушарга җыеналар, чөнки үзләрен финанслый алмыйлар. Бәлкем, анда яшәүчеләрне авылларга кайтарыргадыр. Авыл хуҗалыгы институтлары өлкәсен дә авылга күчерергә мөмкин. Авылның мәктәбе бетә, клубына чыгарга кешесе юк. Хәзер бит әби-бабайларны оныклар карарга шәһәргә алып китәләр. Чөнки яшьләрнең эшлисе бар. Картлар белән генә тотып булмый авылны, киләчәк буын өчен ул кызык булырга тиеш. Авылда барлык яшьләр дә фермер булып бетә алмый. Сөт тә бит хәзер судан очсызрак. Бу – күрәләтә юк итү. Кызганыч, авыллар бетә бара. Бер дә булмаса, уч тутырып акчасын бирсеннәр инде. Ул вакытта шәһәр кешеләре дә авылга кайта башлаячак. Дәүләт, республика күләмендә авылны саклауга карата үзгәрешләр кертелмәсә, авылның киләчәген өметле дип әйтеп булмый. - САН
Татарстанда 3 меңнән артык авыл исәпләнә, аларның 406сында – 11–50, 252сендә 1дән алып 10га кадәр кеше яши. 49ында бүген беркем дә яшәми.
Сәрия Мифтахова