Бәрәңге үстерүнең ни икәнлеген бала чагымнан ук яхшы беләм дип йөрсәм дә, галим Фәния Җамалиева белән сөйләшкәндә үзем өчен шактый күп яңалык ишеттем.
Баксаң, Татарстан җирләрендә икенче икмәк бары тик унсигезенче гасырда гына тарала башлый. Ерак илләрдән китерелгән бәрәңге безнең табигать шартларында тиз арада төрле чирләр белән зарарлана. Аны язга кадәр саклау да зур проблемага әйләнә. Бакчачылар алдына тиз арада безнең шартларга яраклаштырылган сортлар уйлап табу бурычы куела.
– Безнең шартларга яраклаштырылган бәрәңгенең яңа сортларын булдыру эшенә унсигезенче гасырның икенче яртысында бакчачы галим Ефим Грачев алына. Ул уйлап чыгарган сортларны Россиядә әле бүген дә уздыра алган галим юк. Гаҗәп, әмма факт: Ефим Грачев тарафыннан чыгарылган йөзгә якын сорт ул замандагы Халыкара күргәзмәләрдә 11 алтын, 41 көмеш һәм 11 бронза медаль яулаган. Бер генә бәла – фитофтора, халыкта «черү» дип аталган чир әлеге сортларның уңышын нык киметә. Бәрәңгене әлеге зарарлы микроблардан арындыру өчен озак елларга сузылган фәнни-тикшеренүләр шактый күләмдә матди чыгымнар сорый, – ди Татарстанның атказанган агрономы, узган гасырның сиксәненче елларыннан башлап, бүгенге көнгә кадәр бәрәңгене күпләп җитештерү белән шөгыльләнүче Россия күләмендә танылган галим Фәния Җамалиева.
Шактый еллар дәвамында күңелне тырнап торган сораулар – «Ни өчен без дистәләрчә еллар дәвамында бәрәңге орлыгын шактый кыйммәт бәягә чит илләрдән сатып алабыз?», «Соңгы елларда Россиягә карата кертелгән төрле чикләүләр, санкцияләр нәтиҗәсендә, бәрәңге орлыгын чит илләрдән сатып алу мөмкинлеге булмаса, бәрәңгене күпләп җитештерү күләме кимемәсме?»
Татарстан авыл хуҗалыгы фәнни-тикшеренү институтының селекция һәм орлыкчылык үзәге җитәкчесе, биология фәннәре кандидаты Зенон Сташевски әйтүенчә, бәрәңгенең төрле авыруларга бирешми торган югары җитештерүчән яңа сортларын булдыру максатында 1985 елда махсус лаборатория төзелә. Шушы еллар эчендә Татарстан галимнәре тарафыннан бәрәңгенең төрле вирусларга бирешми торган өр-яңа сортлары уйлап чыгарыла. Аларның һәркайсы Россиянең төрле төбәкләрендә уңышлы сынау уза. Шундыйлардан Кортни, Регги, Танго, Самба, Зумба һәм Сальса дип аталучы сортлар барлык төр сынауларны уңышлы үтеп, Россия Федерациясе Дәүләт теркәвеннән патент алуга ирешә. Әлеге сортлар Россия Авыл хуҗалыгы министрлыгы тарафыннан бәрәңге селекциясе казанышы дип таныла. Бүген ил кырларында сынау үтүче Догода, Орлан, Блоссом һәм Дана сортлары да якын киләчәктә күпләп җитештерелә башлар, шәт. Ә иң сөенечлесе: Татарстан авыл хуҗалыгы фәнни-тикшеренү институтының селекция һәм орлыкчылык үзәгендә соңгы елларда бәрәңгенең утызга якын югары җитештерүчән яңа сортлары сынау уза.
Камил Сәгъдәтшин
