ТАТАРЧА СӨЙЛӘШӘБЕЗ

МӨХИТМЕ, МОХИТМЕ?

Татар орфографиясендә четерекле мәсьәләләр шактый. Телебез бер гасырның ике-өч дистә елы эчендә өч тапкыр язуын алыштыра, аңа кадәр гарәп алфавитына нигезләнгән язу системасын камилләштерү проектлары булдырыла.

БҮГЕН / БҮГЕНГЕ КӨН

Рәсми чыгышларда да, матбугатта да, гади аралашу барышында да «бүгенгесе көндә» дигән гыйбарәне ишетергә мөмкин. Бу гыйбарә сөйләм телебезгә рус теленнән күчкән булса кирәк. «На сегодняшний день» дип еш сөйләшәләр, ул Виктор Цойның мәгълүм җырыннан да колакка кереп кала ала.

ЮНЬ /ОЧСЫЗ/ АРЗАН

«Юнь» телдә беренче чиратта юнәлеш белән бәйле төшенчәләрдә кулланыла. «Яхшы», «ярыйсы», «тәрбияле» мәгънәләренә якын очракларда да очратабыз бу сүзне…

ОШЫЙ / ОХШЫЙ

Мондый төрдәге хаталар игътибарсызлык аркасында яисә телнең шундый чагыштырмача җиңелрәк нечкәлекләрен белмәгәнгә күрә килеп чыга. «Ошау/охшау» сүзләрен бутау рус телендә «одеть» белән «надеть» фигыльләрен бутаган сыман ук бик еш очрый.

МИКӘН / ИКӘН

Татар телендә иң еш очрый торган хаталарның берсе – «икән» белән «микән»не бутау. Аны диалекталь үзенчәлек дип санаучылар да бар. Халык теленә ничек кереп урнашса да, алай итеп сөйләшергә ничек кенә яратсак та, бу хата булудан туктамый, чөнки ул мантыйкка (логикага) каршы килә.

БЕЛӘН / ФАЙДАЛАНУ

Хәзерге шартларда рус теленең татар теленә йогынтысы бик зур. Рус синтаксисының үзенчәлекләре, ни кызганыч, туган телебезгә дә күчеп бара. «Чыктым аркылы күпер» җөмләләренең сәерлеген барыбыз да чамалыйбыз.

ТЕКӘ / КӘТТӘ

Көндәлек сөйләмебездә еш кулланыла торган гыйбарәләрнең берсе – «крутой» сүзе. Ул инде телебез өчен яңалык түгел, аны яшьләрдән дә, урта буын вәкилләреннән дә ишетергә була.

АЗӘРБАЙҖАН / ӘЗЕРБӘЙҖАН

«Кавказ татарлары», «әзериләр» үз дәүләтен Azərbaycan – Азәрбайҗан дип атаса да, татар телендә Әзербәйҗан язылышы да еш кулланыла. Татар теленең язма корпусында «Азәрбайҗан» сүзе 4827 тапкыр очрый.

КАЗАКЪЛАР / КАЗАХЛАР

Төрле ил атамаларының татарча дөрес язылышы турында сөйләшүне дәвам итик. Чиратта безнең төрки кардәшләребез яши торган Казахстан Республикасы. Казах, Казахстан сүзләренең татарча язылышы турында тавыш чыгарып бәхәсләшмиләр.

МИСЫР / ЕГИПЕТ

Африка континентында безгә иң таныш булган дәүләтләрнең берсе, мөгаен, борынгы корылмалары, меңәр-меңәр еллык тарихы һәм кабатланмас табигате белән данлыклы Мисырдыр. Египет дәүләтенең татарча исеме нәкъ Мисыр дип әйтелүен һәм язылуын да күбебез белә дип уйлыйм.

РЕСПУБЛИКА / ҖӨМҺҮРИЯТ

Туган телебезне тагын да «татарчалаштыру» барышында 1990-елларда матбугат битләренә «җөмһүрият» сүзе кайтып керде. Гарәп теленнән алынма булган бу сүз латин теленнән кергән «республика» төшенчәсен алыштырырга тиеш иде. 100 ел элек ТАССР төзелгән вакытта газиз республикабызны, чыннан да, татарча мохтари (автономияле) җөмһүрият дип атаганнар. Хәзерге чорда гарәп алынмасын куллану дөресме соң?

МӘГЪРИБ / МАРОККО

Африка кыйтгасында урнашкан тагын бер дәүләткә – Марокко патшалыгына тукталыйк. Күпчелек телләрдә аның исемендә Маррак / Моррок элементы бар, бу илнең борынгы башкаласы Марракеш шәһәре белән бәйле.

ИМИНЛЕК / КУРКЫНЫЧСЫЗЛЫК

Татар телендә рус теленнән калька булып күчереп алынган сүзләр, ни кызганыч, еш кулланыла. Моның сәбәпләре төрле. XX гасырның 20 нче елларыннан башлап, татарлар тормышның күп кенә өлкәләрен танып-белгәндә белемгә юл ача торган тел сыйфатында рус телен кулланырга мәҗбүр булганнар.

ЯҢА ЕЛ БЕЛӘН КОТЛАУ

Бу хатаны татарның йөздән бере генә ясамыйдыр. Бер гасыр эчендә әлеге гыйбарә телебездә барлыкка килеп, аның өчен табигый сүзтезмәгә әверелде. Әмма аның русчадан калька булуы барыбызга да ачыктыр дип уйлыйм.

ЧАҢГЫДА ШУУ/ЧАҢГЫ ШУУ

Кышкы спорт төрләренең берсе булган чаңгы спорты турында язганда матбугатта ике төрле сүзтезмәне кулланалар икән: чаңгыда шуу һәм чаңгы шуу. Әле ярый «чаңгы белән шуу» түгел инде. Икесе дә дөрес сыман тоелган вариантларның кайсы татар теле кагыйдәләренә туры килә соң?

СУРӘТ/СҮРӘТ

Бу сүзнең дөрес язылышы турында бәхәсләшеп күпме төкерек чәчелгәндер инде! Ә бит барысына да гарәп теле «гаепле».

МӘКАЛЬ/МӘКАЛӘ

Сөйләмдә мәкаль белән мәкаләне бутау очраклары шактый. Аларны ничек аерырга?

ЧӘКЧӘК/ЧӘК-ЧӘК

Татарның иң затлы ризыгы ни дип сорасаң, мөгаен, бүген күбесе чәкчәк дип җавап бирер кебек. Чәкчәк белән сыйланырга да, сыйларга да чынлап та яратабыз. Тик менә бу ашамлыкны белдергән сүзнең язылышы кайчакта кыенлык тудыра.

ОНЛАЙН/ОН-ЛАЙН

Замана үзгәреп, үзгәрешләр кереп тора. Шул яңалыкларны белдерү өчен яңа сүзләр барлыкка килә: я телнең үзендә ясала, я чит телдән алына. Соңгы елларда төрле чараларның, хезмәт күрсәтүләрнең, белешмәлекләрнең яңа бер форматы барлыкка килде.

ӨШҮ/ТУҢУ/КАТУ

Елның салкын айларында без «өшим», «туңам», «катам» дип зарланырга мәҗбүрбез. Татарча дөрес итеп зарланабыз микән соң?

ШАҺИТ/ШӘҺИТ

Татар теленә гарәп теленнән кергән сүзләр кайчак башны бик бутыйлар. Узган саннарның берсендә мәкаль һәм мәкалә сүзләрен тикшергән идек. Аларны гарәпчә бер үк төрле язылышлары берләштерә иде. Шаһит һәм шәһит сүзләренең дә шундый ук үзенчәлеге бар.

ГАЛӘМ БЕЛӘН ГАЛӘМ АРАСЫ

Татарлар әле космоска очмасалар да, халкыбыз йолдызлар турында һәрвакыт хыялланган. Шулай булмаса, иң матур җырларыбызда, иң матур исемнәребездә йолдызлы күккә ишарәләр табылмас иде.

«СТЕНАСЫЗ» ТАТАР ДӨНЬЯСЫ

Саф татарча сөйләшергә тырышканда иң күп авырлыклар тудыра торган сүз – стена. Никтер «стена» сүзе дә чит тоела, аның татарча тиңдәше дип саналган «дивар» да колакка ятышлы түгел сыман. Нишләргә, хәзер стена-диварларсыз яшәргәме?

ТӘКЪДИМ ИТҮ/ТӘКЪДИР ИТҮ

Тәкъдим итү белән тәкъдир итү арасында бик каты бәхәсләр бара иде. Берничә ел элек билгеле бер консенсуска да киленде шикелле.

САБАНТУЙ

Халкыбызның милли бәйрәме һәм үзенә күрә бер бренды да, кайбер белгечләр искәртүенчә, дөрес аталмый.

ТЕАТР КАРАУ

Еш кына «театр карарга бардык» дип сөйләшәләр. Бу җөмләдә, гадәттә, зур хата ясалган була.

МИЛЛӘТНЕҢ «ЯДКАРЬ»ЛӘРЕ БАРМЫ?

Соңгы вакытта шуны аңладым: татар телендә язучылар яки сөйләшүчеләр арасында хаталарны барларга теләсәң, Инстаграмга күз салырга кирәк икән. Вакытлы матбугат чаралары да, хакимият органнарының рәсми аккаунтлары да кайчак бик кызыклы хаталар җибәрәләр.

ГАМӘЛЛӘШТЕРМИ ГЕНӘ ТОРЫГЫЗЧЫ

Татар газеталарында һәм яңа төр мәгълүмат чаралары – рәсми «Инстаграм» аккаунтларында – кайчак тел сандыгының һич көтелмәгән җәүһәрләре очрый.

ҮТКӘН ЗАМАН

Татар телен туган тел буларак белмәгән, аны олырак яшьтә өйрәнгән кешеләрне дә, татар телен рус теленең грамматик категорияләре белән катнаштыручыларны да аерып торган бер үзенчәлек бар.

ИМИНЛЕК ҺӘМ КУРКЫНЫЧСЫЗЛЫК

Татар телендә рус теленнән калька булып күчереп алынган сүзләр, ни кызганыч, еш кулланыла. Моның сәбәпләре төрле. XX гасырның 20 нче елларыннан башлап, татарлар тормышның күп кенә өлкәләрен танып-белгәндә белемгә юл ача торган тел сыйфатында рус телен кулланырга мәҗбүр булганнар.